ΠΑΣΧΑΛΗΣ Μ. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
Θρησκεία και πολιτική στον Ορθόδοξο κόσμο.
Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και οι προκλήσεις της νεωτερικότητας
Προλεγόμενα: Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης, Θεσσαλονίκη
εκδ. Επίκεντρο 2021, σελ. 252
Καίριο και επίκαιρο είναι το πρόσφατο βιβλίο του ακαδημαϊκού και ομότιμου καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών, Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη. Αποτελεί μετάφραση του αγγλικού πρωτοτύπου «Religion and Politics in the Orthodox World. The Ecumenical Patriarchate and the Challenges of Modernity», London, Routledge 2019. Προλογίζεται από τον Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη (Ζηζιούλα), τακτικό μέλος και πρώην πρόεδρο της Ακαδημίας Αθηνών.
Σπάνιο προσόν ενός βιβλίου είναι να τυγχάνει καίριο και επίκαιρο. Συνήθως, τα καίρια μελετήματα στερούνται επικαιρότητας και αναγνωρίζονται καθυστερημένα ή παραγνωρίζεται η αξία τους. Από την άλλη πλευρά, τα επίκαιρα κείμενα εντυπωσιάζουν περισσότερο απ’ όσο απαιτείται και έτσι επισκιάζεται η καίρια σημασία της συμβολής τους. Τα επίκαιρα έργα είναι μόνον συγχρονικά και τα καίρια κείμενα παραμένουν διαχρονικά.
Κρίσιμο είναι το επίκαιρο θέμα των αυτοκεφαλιών και των εθνικών Ορθοδόξων εκκλησιών.
Το βιβλίο του Πασχάλη Κιτρομηλίδη επιτυγχάνει τη σύζευξη των δύο αυτών διαστάσεων, της συγχρονικής επικαιρότητας και της διαχρονικής σημασίας. Θρησκεία και πολιτική στον Ορθόδοξο κόσμο είναι ένα διαιώνιο θέμα. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο ενώπιον της νεωτερικότητας αποτελεί πρώτης τάξεως επίκαιρο ζήτημα, με πολλές πτυχές πέραν βεβαίως των αποκλειστικά θρησκευτικών.
Υπό το φως των προσφάτων τραγικών εξελίξεων στην Ουκρανία με τη ρωσική εισβολή (2022) που επακολούθησε την απόδοση αυτοκεφαλίας στην Ουκρανία (2018-2019) από το σεπτό κέντρο της Ορθοδοξίας στο Φανάρι, αποδεικνύεται σχεδόν «προφητικός» ο προβληματισμός που θέτει το βιβλίο του Κιτρομηλίδη, το οποίο πρωτοεμφανίσθηκε στα αγγλικά το 2019 και αποδόθηκε νεοελληνικά το 2021.
Ανάμεσα στην πρώτη ανακίνηση της ουκρανικής αυτοκεφαλίας (2018-2019) και στην τελική ρωσική επιβουλή κατά της χώρας (2021-2022) κυκλοφορείται σε διεθνείς και εγχώριους ακαδημαϊκούς χώρους αυτό το βιβλίο (2019/2021) που θέτει τον «δάκτυλον επί τον τύπον των ήλων» της τρέχουσας ιστορικής πραγματικότητας κυριολεκτικά.
Το βιβλίο έχει ως κεντρικά αντικείμενα των αναλύσεών του δύο ζητήματα: Την ανάκτηση της ιστορικής συνάφειας της Ορθοδοξίας με τον Διαφωτισμό, μιας κρίσιμης πνευματικής σχέσης η οποία έχει επισκιασθεί από μεταγενέστερες ιδεοληπτικές και ιστορικά απληροφόρητες απόψεις περί της απολύτως ασύμβατης σχέσης μεταξύ των δύο αυτών συστημάτων πνευματικών αξιών. Το άλλο ζήτημα που απασχολεί τον συγγραφέα είναι το κρίσιμο θέμα των αυτοκεφαλιών και των εθνικών Ορθοδόξων εκκλησιών στις οποίες διασπάστηκε ο Ορθόδοξος κόσμος, ως αποτέλεσμα της κοσμοϊστορικής πρόκλησης του εθνικισμού κατά τον 19ο αιώνα. Κεντρική ιδέα του εγχειρήματος των επτά μελετημάτων που ανθολογούνται εδώ είναι η υπέρβαση της αντίθεσης Ορθοδοξίας και Διαφωτισμού, αλλά και η ανάδειξη της ιστορικότητας της εμπλοκής των Ορθοδόξων εκκλησιών με τον εθνικισμό, με παραδειγματική περίπτωση την «πυριτιδαποθήκη» των Βαλκανίων. Επίσης, πέρα από τον εθνικισμό και τις αγκυλώσεις του, σταθμίζονται οι δυνατότητες για μια «θρησκευτική διεθνή» της Ορθοδοξίας στη Νοτιοανατολική Ευρώπη (σελ. 183-206).
Συγκεκριμένα, ο συγγραφέας προτείνει: «Ο θρησκευτικός διεθνισμός, αποδεσμεύοντας δράσεις και πεποιθήσεις από τα κίνητρα της εθνικής αποκλειστικότητας αλλά και φέρνοντας μαζί ομάδες ανθρώπων ποικίλου υποβάθρου αλλά με κοινά πνευματικά κίνητρα, θα μπορούσε κάλλιστα να απελευθερώσει την υγιή ενέργεια που συνδέεται με τις οικουμενικές αξίες του Χριστιανισμού και να εμποτίσει τις στρεβλωμένες εθνικές Ορθοδοξίες της νεωτερικότητας με το πνεύμα ενός αναγεννημένου ριζοσπαστικού Χριστιανισμού που ίσως αποτελεί τον μόνο τρόπο επιβίωσης και σωτηρίας της Ορθοδοξίας ως θρησκευτικής εμπειρίας και όχι ιδεολογίας κατά τον εικοστό πρώτο αιώνα» (σελ. 205).
Η κάπως απαισιόδοξη επιφύλαξη του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη στον πρόλογο του βιβλίου για τις απόψεις που «οδηγούν τον συγγραφέα “Κιτρομηλίδη” στο να κάνει λόγο για τη δημιουργία μιας “Ορθόδοξης Διεθνούς”, πράγμα μάλλον υπεραισιόδοξο με τα σημερινά δεδομένα» (σελ. 12) συμπορεύεται με τον απολύτως εδραίο ισχυρισμό του: «Η Ορθόδοξη εκκλησιολογία συνεπώς δεν έχει λόγο να αντιτάσσεται στον Διαφωτισμό» (σελ. 12).
Κατά τον Σεβασμιώτατο Περγάμου, «το μήνυμα που φέρνει η Ορθοδοξία στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό είναι ότι το έθνος πρέπει να αποβάλει το στοιχείο της εγωκεντρικής εσωστρέφειας και να παύσει να αντλεί την ταυτότητά του από την αντίθεσή του προς τον άλλο» (σελ. 13).
Η τρέχουσα και ασθμαίνουσα επικαιρότητα της ουκρανικής τραγωδίας των ημερών μας αποτελεί την καλύτερη επιβεβαίωση της ορθότητας των επισημάνσεων του Πασχάλη Κιτρομηλίδη σε σχέση με τη διαπλοκή θρησκείας και πολιτικής στον Ορθόδοξο κόσμο. Τώρα πια (2022) οι απόψεις αυτές ηχούν σαν πρόρρηση, αν όχι «προφητεία». Αυτός είναι ο καλύτερος έπαινος και η μεγαλύτερη δικαίωση του ακαδημαϊκού συγγραφέα.
* Ο κ. Μάριος Π. Μπέγζος είναι πρώην κοσμήτωρ Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΠΗΓΗ:Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
